QALBLARDA MANGU QOLGAN NAVOLAR

Inson hayotini kuy-qo‘shiqsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Katta-kichik anjumanlar, tadbirlar, to‘y-tomoshalarimiz, yaxshi kunlarimizga san’atkorlarimiz xizmati o‘zgacha fayz, zavqu shavq, mazmun bag‘ishlaydi.

Shu boisdan ham san’atsevar xalqimiz o‘zining boy milliy madaniy merosini hamisha qadrlab, ardoqlab kelgan. Xorazm musiqiy muhiti rivojiga betakror hissa qo‘shgan Muhammad Rahimxon Feruz o‘z zamonasida maqomlarning bebaho mulk, ulkan xazina ekani va ularni tiklash, yozib olish davlat ahamiyatiga ega ish sifatida qaragan. Maqomlarga muqaddas bisot, mulk deb qaralgani bois ularni buzib ijro etishga hech kimning haqi bo‘lmagan. Bilib-bilmay ijro qilganlar esa jazolangan. Bu esa san’atga bo‘lgan katta maonaviy munosabatning yorqin ifodasidir.

Feruz topshirig‘i bilan Komil Xorazmiy mug‘anniylar va musiqashunoslar (shu jumladan Komiljon Otaniyozovning otasi Otaniyoz oxunning bevosita ishtirokida) o‘n ikki maqomni notalashtirishni boshlashgan. Ammo, Muhammad Rahimxon vafotidan keyingi xonlik qilganlar davrlarida, afsuski, bu ish moliyalashtirilmagani va musiqashunoslar mablag‘ bilan taominlanmagani natijasida Xorazm maqomlari olti yarimligicha qolib ketgan.

Mumtoz musiqa san’ati yoqimli ovoz egasi bo‘lishdan tashqari, so‘z tanlay bilish, so‘zni mahorat bilan sozga uyg‘unlashtirib, talab darajasida ijro etishni taqozo qiladi. Bu g‘oyat murakkab ijodiy jarayondir. Ustoz san’atkorlar kichik, o‘rta va katta avjga chiqishda ham mahorat ko‘rsatganlar, ular ovozining kuchiga mos pardalar tanlay olganlar.

Maqomlar ijrosi professional malakaga ega bo‘lgan navozandalarninggina qo‘lidan keladi. Bu g‘oyat katta mas’uliyat talab qiladi: maqomning chertim va aytim yo‘llarini mukammal bilish va ijro etish, kuchli va baland ovoz egasi bo‘lish kerak! Yana ovoz shirali, yoqimli bo‘lishi lozim. Shu o‘rinda Komiljon Otaniyozov ijro etgan maqom yo‘nalishidagi barcha mumtoz qo‘shiqlar el orasida tezda mashhur bo‘lib ketganligi, tinglovchilar qalbini, butun borlig‘ini zabt etganligi bor gap.

Buning asosiy boisi – Komiljon aka bevosita san’atga daxldor muhitda o‘sib-ulg‘aygani, ustozlardan qunt bilan o‘rgangani. Komiljon aka Xorazm mumtoz ashulalarini ijro etishda yigitlik paytidayoq peshqadam san’atkorlar safidan mustahkam o‘rin oldi. San’atga baxshida umr esa el e’zozi va eotiborida. "Qo‘shiq umri poyindor" deganlari ayni haqiqat.

Mustaqil mamlakatimizda ma’naviyat va ma’rifat, milliy san’at va madaniyat rivojlanib, ulug‘ vatandoshlarimizning xotirasi, el-yurt oldidagi xizmatlari yuksak qadr-qimmat topmoqda. Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoev tashabbuskorligi va rahnamoligida bu yil biz faxr bilan tilga olgan taniqli san’atkor Komiljon Otaniyozov tavalludining yuz yilligi Respublikamiz miqyosida keng nishonlanadi.

Komiljon Otaniyozov yaratgan maktab haqida fikr yuritar ekanmiz, uning maqomlarga bo‘lgan cheksiz mehri va ixlosi haqida to‘xtalmasdan bo‘lmaydi. Hofiz ko‘pgina maqomlarni mukammal bilgan, avvalo har bir g‘azal matni so‘zlarini, mazmun-mohiyatini, mag‘zini chuqur his qilgan va tushungan holda yod olgan. Uning maqom san’atini rivojlantirish borasidagi xizmatlarini etuk musiqashunoslar yuksak baholaydilar. Jumladan, O‘zbekiston Bastakorlar uyushmasining raisi, taniqli bastakor Rustam Abdullaev bilan suhbatlashganimizda:

– Maqomlar juda murakkab janr. Ularni ijro etishni barcha maqomchilar ham uddalay olmaydilar. Ammo mumtoz navolarni Komiljon Otaniyozov yuksak darajada ijro etgan. Uning ovozi, aytishlari o‘ziga xos. U maqomlarga yangi hayot baxsh etdi, – degan edi.

O‘zbekiston Davlat konservatoriyasida yoshlarga saboq berib kelayotgan Matnazar Xudoynazarov o‘z ustozining mahorat sirlari haqida to‘lqinlanib gapirdi:

– Komiljon Otaniyozov dramatik tenor ovoziga ega hofiz edi. Ayni chog‘da uning ovozi kuchli bo‘lishi bilan bir qatorda g‘oyat yoqimli, shirali edi, eshitganlar maftun bo‘lardi. U Qurbonnazar Abdullaev – Bola baxshidan xalq dostonlarini o‘rgandi. Dostonlardagi qo‘shiqlarni xalqqa yoqadigan qilib qayta kuy bastaladi, kontsertbop qildi. Komiljon akada bunday kuch bor edi. Uning ovozi baland va yoqimli edi.Ovozi qiziganidan keyin ashula o‘zidan-o‘zi chiqaverardi. Ovoz paylari ochilib ketganidan keyin u to‘rt-besh soatlab ashula aytaverardi.

Komiljon Otaniyozov ijrosidagi ilohiy ohanglar tinglovchi qalbini mumday eritadi, ruhini yuksaltiradi. Xalq dardini o‘z dardi deb bilgan buyuk hofiz maqomlarni kuylash orqali xalqni go‘zallik olamiga olib kirib, ruhini ko‘tarishga intildi. Ayniqsa, "Suvora"yu "Segoh"larni boshqacha mehr-muhabbat bilan kuylaganini his qilasiz. Masalan, Navoiyning "Bir qadah may ichmadim sarvi gulandomim bila" misrasi bilan boshlanadigan qo‘shiqni nihoyatda katta dard bilan aytgan.

G‘azaldagi "Bir qadah may ichmadim" so‘zida tilga olingan may, bodani ichkilikbozlik targ‘iboti deb tushunmaslik kerak. Mutlaqo! Holbuki, Komiljondan qusur axtargan aqli noqislar yo tushunmaganidan, yoki tushunsa-da, maxsus ravishda unga shunday "ayb" ham qo‘yganlar. Klassik she’riyatimizda "may" poetik obraz bo‘lib, o‘zlikdan kechish, g‘amdan forig‘ bo‘lib, shod-u xurramlikka, yor vasliga etishish ramzidir. Aslida oshiqni mast qiladigan narsa – bu may emas, yor. Yaoni Ollohning lutfi-karami, marhamatidir.

Komiljon otasi Otaniyoz oxun, ustozlari taosirotida hamda klassik adabiyot maonolarini teran anglashi tufayli tasavvuf ilmidan bahramand bo‘lgan. Bu ilm esa adolatsizlikka, zulmga qarshi norozilik harakati sifatida maydonga chiqqan. Klassik adabiyotimizning ko‘pgina ulug‘ namoyandalari uchun tasavvuf zamona adolatsizliklaridan norozilikni ifodalash vositasi bo‘lgan. Sevgan kishi pokizalanadi, olamga ezgulik ko‘zi bilan qaraydi, yaxshilik peshida bo‘ladi. G‘aflat bosgan kishilar esa ishqni anglamaydi. Chunki ular Ollohning emas, nafsining, jaholatning qulidir.

Ulug‘ san’atkorimizga ishqi ilohiyni zavq va mehr-ixlos bilan kuylashida Navoiy, Munis, Ogahiy, Feruz, Mashrab, Niyoziy, Partav kabi ulug‘ shoirlarning she’rlari qanot bo‘ldi. Mashrabning "Ko‘rdum yuzingni devona bo‘ldim" misrasi bilan boshlanadigan g‘azalidagi:

Yumdum ko‘zumni sendin bo‘lakdin,

Kechtim, boridin begona bo‘ldum,

yoki:

Hamdu sanolar aytay xudoga,

Yorga etar kun bormu, yoronlar...

kabi satrlari botinidagi Olloh ishqini Komiljon teran tushunar va avj pardalarda kuylar edi. Buning uchun taona-yu dashnomlar eshitdi, tazyiqlarga duchor bo‘ldi. Komiljon aka Xislatning "Naylaram" she’ridagi "Men yuribman ishqida taona malomatlar bilan, ko‘zlarimdan yosh to‘kib, ohu nadomatlar bilan" misralariga urg‘u berib kuylagani bejiz emas.

Komiljon Otaniyozov, uning shogirdlari, izdoshlari ijro etgan maqomlarda Olloh ishqida yongan oshiq dardlari bayon etilgan. Misol tariqasida, Devoniy so‘zi bilan "Ko‘nglum ul guldin bo‘lak bir lahza jonon istamas, jon berib jononin istaydur, vale jon istamas" satrlari bilan boshlanadigan "Sabo" ashulasi mag‘zida Olloh ishqi yashiringandir. Bilingizki, ishq o‘tida o‘rtangan oshiqqa jononi bo‘lsa bas, unga jonining ham keragi yo‘q. El o‘z jarohatlari uchun malham istaydi, lekin oshiq yuragi qonga to‘lgan bo‘lsa-da, davo istamaydi. U soqiydan may emas, olov to‘la jom berishini o‘tinadi, chunki uning uchun ishq aro kuymoqdan o‘zga orzu-armon yo‘qdir. Oshiq ishq azobida ming bor o‘lib-tirilgan, ammo u bundan zinhor pushaymon qilmaydi. Ishqi ilohiy uqubatlariga bardosh berish uchun iroda, matonat kerak. Ishqi ilohiydan suv ichgan tuproqdan ezgulik, ishq daraxti unib chiqib, meva berishini kutish uchun sabr kerak. Hofizning Mashrab so‘zlari bilan aytgan qo‘shig‘ida zikr etilganidek "Sabr kerak balosig‘a, rizo kerak qazosig‘a..."

Komiljon akaning boshqa ashulalarida ham ishqi ilohiy uqubatlariga bardosh berish uchun iroda, sabr, matonat kerakligi uqtiriladi.

Komiljon Otaniyozov "Suvora"lar, "Segoh"lar, bosh-qa maqomlar ijrosida ham yangiliklar qildi. Uning ustozlari, salaflari, jumladan Matpano ota, Hojixonlar maqomlarni og‘ir yo‘llarda vazmin, sokin ohanglarda ijro etganlar… Matnazar Xudoynazarov aytganiday, Komiljon aka ustozlaridan o‘rgangan maqomlariga ijodiy yondashdi, ularni yangiladi, naqshlar, pauzalar bilan boyitdi. Salaflar ijrosida pauzalar faqat misralar orasida sezilsa, Komiljon aka ijrosida satr ichidagi so‘zlar orasiga ham pauzalar kiritdi, kuyni "tezlashtirdi". Bu o‘zgarish haqida Hojixon Boltaev: "Biz ohista, bir-bir qadam tashlar edik, Komiljon otni yo‘rg‘alatdi, hozirgilar bo‘lsa, yugurtiradigan bo‘ldi", degan ekan. Bu yangiliklar natijasida maqomlar oddiy tinglovchilar ham tushunadigan darajaga keldi, o‘zgarishlar xalqqa manzur bo‘ldi.

Komiljon Otaniyozovning o‘zi oltita "Suvora"ni yozgan. Shuningdek, u ijrosi 12-18 minutga boradigan muxammaslarni, jumladan har bir bandi 5 misradan iborat 9 bandlik "Qaro shomlar" ashulasini (Komil Xorazmiy she’ri) baland pardalarda kuylash qudratiga ega bo‘lgan, yuragi baquvvat san’atkor edi. Avjlari 3-5 minutgacha boradigan bunday zalvorli ashulalarni ijro etish yurakka yuk bo‘lib tushishini qayd qilishadi. Komiljonning yuragi baquvvat bo‘lgan, shuning uchun ham u to‘rt-besh soatlab ashula ayta olardi. Ortiq Otajonov ustozining so‘nggi kunlarini eslar ekan, hofizni davolagan mashhur kardiolog Katsenovichning "Komiljonning ko‘p aozolari xasta bo‘lsa-da, yuragi baquvvat ekan, bunday quvvatli yurak kamdan-kam odamda bo‘ladi", degan gaplarini eslaydi. Ilohiy ashulalarni ijro etish uchun ilohiy kuch kerak. Olloh Komiljonni ayni ana shu ilohiy kuch bilan siylagan. Uning ilohiy ashulalarini eshitgan tinglovchi dardiga malham topadi. Xususan, "Xorazm Segohi"ni eshitar ekansiz, bu ilohiy kuchni ich-ichdan his qilasiz. "Segoh"ni o‘z maromida va tinglovchini jalb etadigan holatda ijro etish uncha-muncha xonandaning qo‘lidan keladigan ish emas. Komiljon ijrosida dardnok, g‘amboda qilib aytilgan bu qo‘shiq yurak-yuragingizga borib etadi:

Xolu xating xayolidin, ey sarvi gulouzor,

Gohi ko‘zimga xol tushubtur, gahi g‘ubor...

Ashula ana shu so‘zlar asnosida zalvorli kuy bilan boshlanadi. Qo‘shiq bandlari kuyga monand salobatli yangraydi. Og‘ir "qadamlar" bilan boshlangan ohang ijro davomida balandlasha boradi. "Jonimni o‘rtagan" so‘zlarida o‘rtacha daromadga chiqilgan. "Har dam ko‘ngul"ga kelganida daromad yuksalgan va so‘ng hofiz avj nuqtaga chiqqan. "Miskin Navoiy" so‘zlaridan ke-yin ashula yana ohista ohanglarda yakunlanadi. E’tibor berilsa ashula ijrosida asl matnda bo‘lmagan "jo-o-onay, bedard yo-o-orimay, hayroningman" kabi undalmalar uchraydi. Hofiz bularni qo‘shishga haqli ekanligini oldindan qalban his qilgan, tushungan. Shuning uchun ham Komiljon ijrosida "Segoh"dagi so‘z va soz, ovoz uyg‘unligi tinglovchini maftun etadi, ruhiga orom beradi. Mashhur hofiz haqidagi filpm-kontsert ham aynan ana shu qo‘shiq bilan boshlanishi bejiz emas. Ustoz talqinidagi bu qo‘shiq qo‘liga yaxshi niyat bilan tor olgan har bir xonandani el nazaridan o‘tkazadi, desak xato bo‘lmas. Ayniqsa, Otajon Xudoyshukurov, Ortiq Otajonov, Bobomurod Hamdamov, "nevara" shogirdlaridan Rahmatjon Qurbonov, Farhod Davlatovlar mashhur ustozi izidan borib, "Segoh"ni o‘zlariga yarasha avj nuqtalariga etkazib ijro qilganlari uchun xalq muhabbatiga sazovor bo‘lishdi.

Xulosa qilib aytish mumkinki, Komiljon Otaniyozov yurakdan jo‘shib kuylagan ashulalari bilan millati, xalqi shaonini, qadr-qimmatini ulug‘ladi. Dunyoga tanitdi. U ishq yo‘lini istiqbol yo‘li deb bildi. Yor va diyorni, Vatanga bo‘lgan mehr-muhabbatni, ilohiy ishqni dildan kuyladi. Shuning uchun ham xalq bu yo‘sindagi ashulalarni jon qulog‘i bilan eshitdi va "Qo‘shsohil bulbuli" deya eotirof etilgan Komiljon Otaniyozovning oltin merosini hamon sevib, jon-u dildan tinglashmoqda. Hali qancha asrlar, zamonlararo buyuk hofiz qo‘shiqlari to‘y-bazmlar, tantanalar, anjumanlarga ziynat, zavq, hikmatlar bag‘ishlashiga shak-shubha yo‘q.

Boboxon MUHAMMAD ShARIF,